Nghị quyết số 04/2019/NQ-HĐTP về Quy trình lựa chọn, công bố và áp dụng ÁN LỆ (do Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao ban hành) đã quy định về quy trình lựa chọn, công bố và áp dụng ÁN LỆ, và đưa ra khái niệm chính thức về ÁN LỆ.
Hiểu đúng về ÁN LỆ
ÁN LỆ được định nghĩa tại Điều 1 thuộc Nghị quyết này: ÁN LỆ là những lập luận, phán quyết trong bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật của TÒA ÁN về một vụ việc cụ thể được Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao lựa chọn và được chánh án TAND Tối cao công bố là ÁN LỆ để các TÒA ÁN nghiên cứu, áp dụng trong xét xử.
Như vậy, ÁN LỆ không phải là toàn bộ bản án, quyết định của TÒA ÁN mà chỉ là các nội dung chứa đựng lập luận để giải thích những vấn đề, sự kiện pháp lý, chỉ ra nguyên tắc hoặc quy phạm pháp luật cần áp dụng hoặc là lý do để TÒA ÁN đưa ra phán quyết.
Không phải bất kỳ phán quyết có hiệu lực pháp luật nào của TÒA ÁN cũng có thể trở thành ÁN LỆ. Bản án, quyết định của TÒA ÁN cần phải thỏa mãn một số điều kiện nhất định mới được xem là ÁN LỆ.
ÁN LỆ được áp dụng như thế nào?
Từ ngày 15/7/2019, quy trình lựa chọn, công bố và áp dụng ÁN LỆ được quy định cụ thể trong Nghị quyết 04/2019/NQ-HĐTP.
Theo đó, Thẩm phán, Hội thẩm phải nghiên cứu, áp dụng ÁN LỆ, bảo đảm những vụ việc có tình huống pháp lý tương tự thì phải được giải quyết như nhau.
Trường hợp vụ việc có tình huống pháp lý tương tự nhưng TÒA ÁN không áp dụng ÁN LỆ thì phải nêu rõ lý do trong bản án, quyết định của TÒA ÁN.
Trường hợp TÒA ÁN áp dụng ÁN LỆ để giải quyết vụ việc thì số, tên ÁN LỆ, tình huống pháp lý, giải pháp pháp lý trong ÁN LỆ và tình huống pháp lý của vụ việc đang được giải quyết phải được viện dẫn, phân tích trong phần “Nhận định của TÒA ÁN”; tùy từng trường hợp cụ thể có thể trích dẫn toàn bộ hoặc một phần nội dung của ÁN LỆ để làm rõ quan điểm của TÒA ÁN trong việc xét xử, giải quyết vụ việc tương tự.
Việc nghiên cứu, viện dẫn ÁN LỆ khi xét xử là yêu cầu đối với Thẩm phán, Hội thẩm. Nếu Thẩm phán, Hội thẩm không áp dụng ÁN LỆ khi xét xử vụ việc có tình huống pháp lý tương tự với ÁN LỆ thì phải có trách nhiệm phân tích, lập luận và nêu rõ lý do trong bản án, quyết định.
Trong hoạt động xét xử, thời gian được phép áp dụng ÁN LỆ là sau 30 ngày kể từ ngày ÁN LỆ được công bố.
Về nguyên tắc áp dụng ÁN LỆ:
- Khi xét xử, thẩm phán, hội thẩm phải nghiên cứu, áp dụng ÁN LỆ bảo đảm những vụ việc có tình huống pháp lý tương tự thì phải được giải quyết như nhau. Trường hợp vụ việc có tình huống pháp lý tương tự nhưng TÒA ÁN không áp dụng ÁN LỆ thì phải nêu rõ lý do trong bản án, quyết định của TÒA ÁN.
- Trường hợp TÒA ÁN áp dụng ÁN LỆ để giải quyết vụ việc thì số, tên ÁN LỆ, tình huống pháp lý, giải pháp pháp lý trong ÁN LỆ và tình huống pháp lý của vụ việc đang được giải quyết phải được viện dẫn, phân tích trong phần “Nhận định của TÒA ÁN”; tùy từng trường hợp cụ thể có thể trích dẫn toàn bộ hoặc một phần nội dung của ÁN LỆ để làm rõ quan điểm của TÒA ÁN trong việc xét xử, giải quyết vụ việc tương tự.
Về quy trình lựa chọn, ÁN LỆ hình thành theo những bước sau:
Bước 1: Đề xuất bản án, quyết định để phát triển thành ÁN LỆ
- Cá nhân, cơ quan, tổ chức có thể gửi đề xuất bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật của TÒA ÁN chứa đựng lập luận, phán quyết đáp ứng các tiêu chí lựa chọn ÁN LỆ cho TAND Tối cao để xem xét, phát triển thành ÁN LỆ.
- Các TÒA ÁN có trách nhiệm tổ chức rà soát, phát hiện bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật của TÒA ÁN mình chứa đựng lập luận, phán quyết đáp ứng các tiêu chí lựa chọn ÁN LỆ và gửi cho TAND Tối cao để xem xét, phát triển thành ÁN LỆ.
Bước 2: Lấy ý kiến đối với bản án, quyết định được đề xuất lựa chọn, phát triển thành ÁN LỆ
- Bản án, quyết định được đề xuất lựa chọn, phát triển thành ÁN LỆ, nội dung đề xuất là ÁN LỆ, dự thảo ÁN LỆ được đăng tải trên Cổng thông tin điện tử của TAND Tối cao để các TÒA ÁN, chuyên gia, nhà khoa học, nhà hoạt động thực tiễn, cá nhân, cơ quan, tổ chức quan tâm tham gia ý kiến trong thời hạn 30 ngày. Đối với các trường hợp bản án, quyết định do Thẩm phán TAND Tối cao, Ủy ban Thẩm phán TAND Cấp cao đề xuất hoặc được Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao lựa chọn khi xét xử giám đốc thẩm, tái thẩm thì việc lấy ý kiến là không bắt buộc.
- Trên cơ sở kết quả lấy ý kiến rộng rãi đối với các bản án, quyết định được đề xuất lựa chọn, phát triển thành ÁN LỆ, nội dung đề xuất là ÁN LỆ, dự thảo ÁN LỆ, Chánh án TAND Tối cao xem xét, quyết định việc lấy ý kiến của Hội đồng tư vấn ÁN LỆ.
Bước 3: Thành lập Hội đồng tư vấn ÁN LỆ
- Hội đồng tư vấn ÁN LỆ do Chánh án TAND Tối cao thành lập gồm có ít nhất 09 thành viên. Chủ tịch Hội đồng là Chủ tịch Hội đồng khoa học TAND Tối cao, 01 Phó Chủ tịch Hội đồng là Phó Chủ tịch Hội đồng khoa học TAND Tối cao, các thành viên khác là đại diện Bộ Tư pháp, VKSND Tối cao, Liên đoàn Luật sư Việt Nam, đại diện cơ quan, tổ chức có liên quan, các chuyên gia về pháp luật và 01 đại diện lãnh đạo Vụ Pháp chế và Quản lý khoa học TAND Tối cao (đồng thời là Thư ký Hội đồng).
- Trường hợp tư vấn ÁN LỆ về hình sự thì thành phần của Hội đồng tư vấn ÁN LỆ phải có đại diện Cơ quan điều tra của Bộ Công an, Bộ Quốc phòng hoặc VKSND Tối cao.
Bước 4: Lấy ý kiến Hội đồng tư vấn ÁN LỆ
- Theo khoản 2, Điều 5, Nghị quyết số 04/2019/NQ-HĐTP, Hội đồng tư vấn ÁN LỆ có trách nhiệm thảo luận cho ý kiến đối với các bản án, quyết định được đề xuất lựa chọn, phát triển thành ÁN LỆ, nội dung đề xuất là ÁN LỆ, dự thảo ÁN LỆ.
- Việc lấy ý kiến của Hội đồng tư vấn ÁN LỆ được thực hiện thông qua phiên họp thảo luận trực tiếp hoặc bằng văn bản. Chủ tịch Hội đồng tư vấn ÁN LỆ quyết định phương thức lấy ý kiến của các thành viên Hội đồng và báo cáo Chánh án TAND Tối cao kết quả tư vấn.
Bước 5: Thông qua ÁN LỆ
- Sau khi các bản án, quyết định được đề xuất lựa chọn, phát triển thành ÁN LỆ được lấy ý kiến, Chánh án TAND Tối cao tổ chức phiên họp toàn thể Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao để thảo luận, biểu quyết thông qua ÁN LỆ.
- Trường hợp ÁN LỆ được phát triển từ bản án, quyết định do Thẩm phán TAND Tối cao, Ủy ban Thẩm phán TAND Cấp cao đề xuất hoặc được Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao lựa chọn khi xét xử giám đốc thẩm, tái thẩm, quy trình lựa chọn, thông qua ÁN LỆ được rút gọn theo hướng Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao xem xét thông qua ÁN LỆ mà không nhất thiết phải qua các bước lấy ý kiến theo hướng dẫn tại Điều 4 và Điều 5, Nghị quyết số 04/2019/NQ-HĐTP.
- Phiên họp lựa chọn, thông qua ÁN LỆ của Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao phải có ít nhất hai phần ba tổng số thành viên tham gia; quyết định của Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao phải được quá nửa tổng số thành viên Hội đồng Thẩm phán biểu quyết tán thành. Kết quả biểu quyết phải được ghi vào biên bản phiên họp lựa chọn, thông qua ÁN LỆ của Hội đồng Thẩm phán và là căn cứ để Chánh án TAND Tối cao công bố ÁN LỆ.
Bước 6: Công bố ÁN LỆ
- Trên cơ sở kết quả biểu quyết của Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao về việc thông qua ÁN LỆ, Chánh án TAND Tối cao công bố ÁN LỆ.
- Nội dung của ÁN LỆ được công bố bao gồm: số, tên ÁN LỆ; số, tên bản án, quyết định của TÒA ÁN có nội dung được phát triển thành ÁN LỆ; tình huống pháp lý, giải pháp pháp lý của ÁN LỆ; quy định của pháp luật có liên quan đến ÁN LỆ; từ khóa về những tình huống pháp lý, giải pháp pháp lý trong ÁN LỆ; các tình tiết trong vụ án và phán quyết của TÒA ÁN có liên quan đến ÁN LỆ; nội dung của ÁN LỆ.
Khi nào bãi bỏ ÁN LỆ?
Nghị quyết số 04/2019/NQ-HĐTP đề cập đến 2 trường hợp bãi bỏ ÁN LỆ:
– ÁN LỆ đương nhiên bị bãi bỏ: trường hợp ÁN LỆ không còn phù hợp do sự thay đổi của pháp luật thì ÁN LỆ đương nhiên bị bãi bỏ, không cần phải có quy trình bãi bỏ ÁN LỆ đối với trường hợp này.
– ÁN LỆ bị bãi bỏ theo quy trình bãi bỏ ÁN LỆ do Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao tiến hành: trường hợp ÁN LỆ không còn phù hợp do chuyển biến tình hình hoặc bản án, quyết định có nội dung được lựa chọn phát triển thành ÁN LỆ đã bị hủy, sửa toàn bộ hoặc phần liên quan đến ÁN LỆ thì Hội đồng Thẩm phán xem xét, quyết định việc bãi bỏ ÁN LỆ.
Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao xem xét việc bãi bỏ ÁN LỆ theo quy trình được hướng dẫn tại Điều 10, Nghị quyết số 04/2019/NQ-HĐTP:
– Bước 1: Kiến nghị bãi bỏ ÁN LỆ
+ Cá nhân, cơ quan, tổ chức, TÒA ÁN kiến nghị với TAND Tối cao xem xét việc bãi bỏ ÁN LỆ khi phát hiện ÁN LỆ thuộc trường hợp hướng dẫn tại khoản 2, Điều 9 của Nghị quyết này.
+ TÒA ÁN đã hủy, sửa bản án, quyết định thuộc trường hợp hướng dẫn tại điểm b, khoản 2, Điều 9 của Nghị quyết này phải gửi báo cáo kèm theo quyết định đã hủy, sửa về TAND Tối cao để xem xét việc bãi bỏ ÁN LỆ trong thời hạn 05 ngày làm việc kể từ ngày ban hành quyết định.
– Bước 2: Tổ chức phiên họp toàn thể Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao xem xét việc bãi bỏ ÁN LỆ
+ Trong thời hạn 30 ngày kể từ ngày nhận được kiến nghị, báo cáo theo hướng dẫn tại khoản 1, khoản 2 Điều 9 Nghị quyết này, Chánh án TAND Tối cao tổ chức phiên họp toàn thể Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao xem xét việc bãi bỏ ÁN LỆ.
– Bước 3: Thông qua việc bãi bỏ ÁN LỆ
+ Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao họp biểu quyết thông qua việc bãi bỏ ÁN LỆ theo nguyên tắc hướng dẫn tại khoản 3, Điều 6 thuộc Nghị quyết số 04/2019/NQ-HĐTP. Theo đó, phiên họp Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao phải có ít nhất hai phần ba tổng số thành viên tham gia; quyết định của Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao phải được quá nửa tổng số thành viên Hội đồng Thẩm phán biểu quyết tán thành.
– Bước 4: Thông báo bãi bỏ ÁN LỆ
Trên cơ sở kết quả biểu quyết của Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao, Chánh án TAND Tối cao ban hành thông báo bãi bỏ ÁN LỆ, trong đó xác định rõ thời điểm ÁN LỆ bị bãi bỏ. Thông báo bãi bỏ ÁN LỆ được đăng tải trên Cổng thông tin điện tử của TAND Tối cao; được gửi cho các TÒA ÁN, các đơn vị thuộc TAND Tối cao.
(Nguồn tham khảo: Nghị quyết số 04/2019/NQ-HĐTP)